8. Διευκρινήσεις για τη χρήση αφηρημένων εννοιών

Η διαλεκτική λοιπόν μας μαθαίνει ότι τα πάντα αλλάζουν, μεταβάλλονται κι αυτό γίνεται με συγκεκριμένο τρόπο: το κάθε πράγμα “ξεπερνάει” ας πούμε, την παλιά του κατάσταση και γίνεται κάτι καινούριο κάθε στιγμή, ώσπου να μετατραπεί στο εντελώς αντίθετό του ή τελωσπάντων σε μια κατάσταση που είναι εντελώς αντίθετη με την “αρχική”. Εδώ θα κάνουμε μια παύση και θα πούμε: δεν υπάρχει ποτέ απόλυτα αρχική και ποτέ απόλυτα τελική κατάσταση. Το αρχικό και το τελικό είναι έννοιες σχετικές και τις χρησιμοποιούμε γιατί μας διευκολύνει πολλές φορές στην κατανόηση κάποιων πραγμάτων. Κάθε τέλος είναι και μια αρχή και το αντίστροφο.

Όταν ένα πράγμα αλλάζει κάθε στιγμή, εδώ μπαίνει και το στοιχείο του χρόνου. Η μετάβαση ενός πράγματος από τη μια κατάσταση στην άλλη γίνεται μέσα σε κάποιο χρόνο.

Θα θυμηθούμε τώρα αυτά που είπαμε προηγούμενα για την ύλη. Είχαμε πει ότι η βασικότερη ιδιότητά της είναι η κίνηση, και μάλιστα ξεκαθαρίσαμε ότι θεωρούμε κίνηση κάθε μεταβολή της. Η κίνηση όπως απλοϊκά την καταλαβαίνουμε, κάποιο αντικείμενο μετακινείται απ’ το σημείο Α στο σημείο Β, είναι μεταβολή στο χώρο μεν, αλλά έχει και το στοιχείο του χρόνου καθώς απαιτείται κάποιος χρόνος, δεν πάει “απότομα”, ακαριαία απ’το Α στο Β. Αντίστοιχα, όταν ένα φυτό μετατρέπεται σε δέντρο, έχει κι αυτό το στοιχείο της μεταβολής στο χώρο, αφού καταλαμβάνει ας πούμε, περισσότερο χώρο.

Κάθε μεταβολή λοιπόν χρειάζεται απαραίτητα και το χώρο και το χρόνο για να γίνει κατανοητή. Όταν κάτι από μικρό γίνεται μεγάλο (ή και από μεγάλο γίνεται μικρό) αυτό μας δείχνει μια μεταβολή στην ποσότητα, π.χ. την ποσότητα του χώρου που καταλαμβάνει το δέντρο. Αλλά και η κίνηση μας δείχνει αλλαγή στην ποσότητα. Η απόσταση π.χ. είναι μια ποσότητα, η ενέργεια που ξοδεύτηκε είναι μια ποσότητα.
Αυτή η σταδιακή μεταβολή της ποσότητας στο τέλος μας οδηγεί σε κάτι καινούριο (π.χ. στο δέντρο) δηλαδή σε μια νέα ποιότητα. Ποσότητα και ποιότητα.

Εδώ τώρα θα κάνουμε μια δεύτερη παύση για να πούμε το εξής: η ύλη και η κίνηση, ο χώρος και ο χρόνος, η ποσότητα και η ποιότητα είναι αφηρημένες έννοιες. Δηλαδή είναι κάποιες ιδιότητες από τα πράγματα, που τις “αφαιρέσαμε”, τις απομονώσαμε σκόπιμα με το μυαλό μας για να καταλάβουμε τα κοινά που έχουν τα πράγματα μεταξύ τους. Επειδή μπορέσαμε και τις απομονώσαμε (μια και είμαστε αρκετά έξυπνοι για να το κάνουμε αυτό, έχουμε δηλαδή ικανότητα αφαιρετικής σκέψης) δεν σημαίνει ότι αυτές οι ιδιότητες μπορούν να υπάρχουν από μόνες τους. Εδώ πρέπει να δώσουμε πολύ προσοχή γιατί εδώ σχεδόν είναι όλη η ουσία της κοσμοθεωρίας του διαλεκτικού υλισμού.

Η κίνηση είναι μια λέξη. Λέμε το αυτοκίνητο κινείται. Δεν υπάρχει όμως ξεχωριστά η κίνηση από το αυτοκίνητο στην αντικειμενική πραγματικότητα. Μπορεί όμως να υπάρξει ξεχωριστά στο μυαλό μας. Γιατί άραγε; για δύο λόγους α) επειδή ο εγκέφαλός μας είναι αρκετά αναπτυγμένος για να λειτουργεί μ’ αυτόν τον τρόπο β) γιατί η ανάγκη να κατανοήσουμε και να ελέγξουμε τη φύση προς όφελός μας, μας ώθησε να βρούμε τις βασικές ιδιότητες της ύλης.

Προσέξτε, το ίδιο ισχύει και για τη λέξη “ύλη”. Είναι αφηρημένη έννοια κι αυτή και μάλιστα οι κλασικοί την όριζαν ως “φιλοσοφική κατηγορία” δηλαδή ως λέξη, ως έννοια. Δεν υπάρχει γενικά κι αόριστα ύλη στον πραγματικό κόσμο, υπάρχουν πράγματα, αντικείμενα, μόρια, άτομα, σωματίδια, άστρα, γαλαξίες, πλανήτες, τεχνητά κατασκευάσματα, ενέργεια, ηλεκτρισμός, φως, μικροκύματα. Όλ’ αυτά υπάρχουν στον κόσμο, έχουν παρατηρηθεί, έχουν εξακριβωθεί. Και τα λέμε όλα μαζί με μια λέξη “ύλη” επειδή ακριβώς υπάρχουν στον “έξω” κόσμο ανεξάρτητα αν τα ξέρουμε ή τα καταλαβαίνουμε ή όχι. Και ποιος ξέρει πόσα άλλα πράγματα υπάρχουν που δεν τα παρατηρήσαμε ακόμα.

Οι λέξεις που φτιάξαμε λοιπόν για να καταλαβαινόμαστε μεταξύ μας, είναι ένας ελάχιστος κώδικας για να μπορούμε να συννενοηθούμε. Δεν πρέπει να αποδίδουμε αυτοτελή ύπαρξη στα νοήματα των λέξεων. Η πέτρα δεν έχει πουθενά μέσα της, στα μόριά της, στα άτομά της “γραμμένη” με κάποιο τρόπο την λέξη “πέτρα” στα… ελληνικά (και προφανώς ούτε και τη λέξη stone απ’ τ’ αγγλικά, ούτε κι από καμμιά άλλη γλώσσα). Υπάρχει μόνο μέσα στο κεφάλι μας. Και είναι κι αυτή αφηρημένη έννοια γιατί τη χρησιμοποιούμε για να ορίσουμε όλες τις ξεχωριστές πέτρες του κόσμου, όπως αυτή που έχω στην τσέπη μου και μάζεψα από την ακτή.

Έτσι ο χώρος κι ο χρόνος. Είναι και αυτά ιδιότητες της ύλης, που έχουμε την τάση να τους δίνουμε αυτοτελή υπόσταση. Ο χώρος από εδώ ως εκεί είναι ένα κομμάτι της πραγματικότητας που ορίζεται από το “εδώ”, από δω που στέκομαι εγώ μέχρι το “εκεί”, μέχρι το δέντρο δηλαδή που θέλω να πάω να σταθώ στη σκιά του. Είναι λιγάκι πιο περίπλοκο απ’ αυτό το απλοϊκό παράδειγμα (θα το εξηγήσουμε μελλοντικά) αλλά ελπίζω να πιάσατε την ιδέα. Ο χώρος ορίζεται από τα πράγματα. Αν δεν υπήρχαν τα πράγματα δεν θα είχε να νόημα να ορίζαμε ένα χώρο που να μην έχει τίποτα. Μπορεί κάποιοι μαθηματικοί να ασχολούνται με τέτοιες έννοιες αλλά αυτό είναι μια άλλη ιστορία, πολύ ενδιαφέρουσα που θα τη δούμε.

Όμοια κι ο χρόνος. Το ρολόι μας είναι ένας μηχανισμός με δείχτες που γυρνάν γύρω-γύρω, είναι μια κατασκευή δηλαδή. Όταν ξεκουρδιστεί ή αδειάσει η μπαταρία σημαίνει απλά ότι τελείωσε ο «χρόνος» της μπαταρίας, ο χρόνος λειτουργίας της συσκευής. Όταν λειτουργεί, λειτουργεί με βάση κανόνες που ο άνθρωπος έφτιαξε στο κεφάλι του. Ο χρόνος είναι η αίσθηση που έχουμε όταν βλέπουμε γύρω μας τα πράγματα να μεταβάλλονται, η εναλλαγή μέρας-νύχτας, το φυτό που ποτίζουμε και γίνεται δέντρο, τα παιδιά που μεγαλώνουν και γίνονται έφηβοι. Αν δεν υπήρχαν όλ’ αυτά, δεν θα υπήρχαμε κι εμείς. Οπότε δεν θα υπήρχε και το μυαλό μας να σκεφτεί ότι μπορεί να υπάρχει χρόνος και χωρίς όλ’ αυτά. Ο χώρος, ο χρόνος, η κίνηση, η ύλη είναι μια αδιαίρετη ενότητα και δεν μπορεί να υπάρξει κανένα χωρίς τα υπόλοιπα. Στο μυαλό μας μπορεί, στον πραγματικό κόσμο όμως όχι.

Advertisement