Η φύση, η κοινωνία και η νόηση

Εδώ θα δώσουμε έναν τελικό ορισμό. Διαλεκτικός υλισμός είναι η μελέτη των νόμων που διέπουν τη φύση, την κοινωνία και τη νόηση. Γιατί όμως λέμε αυτά τα τρία πεδία; δεν μας αρκούν μόνο η φύση και η νόηση, ο φυσικός κόσμος και το μυαλό μας; η κοινωνία των ανθρώπων κι αυτή μέσα στη φύση δεν είναι; δεν κινείται από τους ίδιους φυσικούς νόμους που ορίζουν τη ζωή και τη συμπεριφορά όλων των άλλων ζώων;

Θα τα εξηγήσουμε ένα-ένα. Η μελέτη της φύσης είναι το πιο κατανοητό και το πιο λογικό από τα τρία. Ο άνθρωπος στα πρώτα βήματά του στη γη, καθώς εξελισσόταν επί χιλιάδες χρόνια, το μόνο πράγμα που αντιλαμβανόταν με τις αισθήσεις του ήταν η φύση. Η βροχές, τα χιόνια, ο ήλιος, το σκοτάδι της νύχτας, ολ’ αυτά στοιχεία της φύσης είναι και έπρεπε τότε να τα αντιμετωπίσει. Επίσης την τροφή του την παίρνει έτοιμη από τη φύση κι έπρεπε να ψάξει να τη βρει, να την κυνηγήσει για να μην πεθάνει της πείνας. Το ισχυρότερο κίνητρο για τον άνθρωπο, όπως και για όλα τα ζώα, είναι το ένστικτο της αυτοσυντήρησης, η πείνα, η δίψα και η αναπαραγωγή του είδους.

Ο άνθρωπος όμως είχε ένα προσόν που δεν είχαν άλλα ζώα: τη σωματική του κατασκευή. Λένε οι επιστήμονες ότι, όταν ακόμα ήταν πιθηκοειδές και χρησιμοποιούσε και τα τέσσερα άκρα του για να περπατήσει, κάποια στιγμή αναγκάστηκε να σταθεί στα δυο πόδια του γιατί έτσι πιο εύκολα μπορούσε να καλύψει μεγάλες αποστάσεις για να αναζητήσει τροφή. Στις μεγάλες στέπες της Αφρικής, όπου οι αποστάσεις ήταν μεγάλες και οι καρποί στα δέντρα δεν φύτρωναν συχνά, έπρεπε να περπατήσει πολλά χιλιόμετρα για να βρει αλλού καρπούς, αλλά και για να βρει νερό. Έτσι προσάρμοσε σιγά-σιγά το σώμα του με τέτοιο τρόπο ώστε να μπορεί να τρέχει και να κινείται πιο γρήγορα. Αυτή η αλλαγή φυσικά δεν έγινε απ’ τη μια μέρα στην άλλη, πέρασαν χιλιάδες χρόνια για να τελειοποιηθεί.

Μπορεί και να υπήρχαν είδη πιθηκοειδών που δεν κατάφερναν να καλύπτουν μεγάλες αποστάσεις και να εξαφανίστηκαν με τα χρόνια καθώς δεν θα μπορούσαν να τραφούν. Υπήρχαν κι άλλα είδη που προσαρμόστηκε το πεπτικό τους σύστημα, να τρώνε φύλλα και χορτάρια δηλαδή και να φτάσαν ως τις μέρες μας σαν διάφορα είδη πιθήκων.

Αφού στάθηκε όρθιος ο πρωτοάνθρωπος, απελευθερώθηκαν τα χέρια του, τα οποία τώρα μπορούσε να χρησιμοποιήσει περισσότερο. Τα χέρια του επίσης, οι παλάμες του είχαν ένα ξεχωριστό ανατομικό χαρακτηριστικό που τον βοήθησαν να επεξεργαστεί καλύτερα τα πράγματα που έπιανε στα χέρια του: τους αντίχειρες. Για να καταλάβετε τη χρησιμότητα του αντίχειρα, απλά σκεφτείτε όλα τα πράγματα που δεν θα μπορούσατε να κάνετε αν δεν είχατε αντίχειρες. Σχεδόν τίποτα. Όλα τα εργαλεία και οι συσκευές που χρησιμοποιούμε, όλες οι χειρωνακτικές δουλείες που κάνουμε χρειάζονται λίγο πολύ τους αντιχειρές μας.

Αφού λοιπόν μπορούσε να ψηλαφίσει, να επεξεργαστεί καλύτερα το χώμα, την πέτρα, το ξύλο, μπόρεσε και να τα κατανοήσει καλύτερα. Δεν ήταν μόνο το μυαλό του. Κι άλλα ζώα είχαν μεγάλο εγκέφαλο, ο εγκέφαλος όμως δυναμώνει και γίνεται πιο λειτουργικός όταν δέχεται και επεξεργάζεται πολλά ερεθίσματα. Η αίσθηση της αφής στον άνθρωπο είναι πολύ αναπτυγμένη αφού μπορεί να το ψηλάφισμα να καταλάβει καλύτερα το υλικό που κρατάει στα χέρια του. Άλλα ζώα δεν μπορούν π.χ. ούτε να κρατήσουν με τα άκρα τους μια πετρούλα.

Βλέπουμε λοιπόν πώς η νόηση και η φύση, το να καταλαβαίνεις τη φύση (ό,τι βλέπεις γύρω σου τελωσπάντων) είναι αλληλένδετα και ο διαλεκτικός υλισμός τα εξετάζει ενιαία. Η κοινωνία όμως;

Σύμφωνα με όλα όσα είπαμε πιο πάνω, βγάζουμε το εξής συμπέρασμα: η επαφή του ανθρώπου με τη φύση για να βρει την τροφή του, να ευκολύνει τη ζωή του κλπ γίνεται μέσω της εργασίας.

Η εργασία είναι η προσπάθεια να ελέγξει ο άνθρωπος τη φύση με τη συνειδητή παρέμβασή του σ’ αυτήν. Απλώνει το χέρι να κόψει τον καρπό. Στη συνέχεια, αφού βλέπει ότι εκεί που πέφτουν οι περίσσιοι καρποί φυτρώνει ένα άλλο δέντρο, παίρνει τον καρπό και τον μεταφυτεύει εδώ κι εκεί σε πολλά σημεία. Κάνει δουλειά δηλαδή, παρεμβαίνει στη φύση.

Βλέπει ότι μια αιχμηρή πέτρα μπαίνει πιο βαθιά στη σάρκα του ζώου. Προσπαθεί συνειδητά λοιπόν να κάνει πιο αιχμηρές τις πέτρες για να σκίζει τη σάρκα ευκολότερα. Τη δένει μάλιστα και στην άκρη ενός ίσιου κλαδιού και μπορεί και το πετάει μακρυά για να σκοτώσει τα πιο ευκίνητα και γρήγορα ζώα. Βελτιώνει δηλαδή τις μεθόδους παραγωγής τροφής.

Όσο περνάν τα χρόνια, οι άνθρωποι για να καλύψουν τις ανάγκες τους καλύτερα, μοιράζουν τις δουλειές: κάποιοι είναι καλοί στο να κυνηγούν, κάποιοι άλλοι στο να σκίζουν τα δέρματα και να φτιάχνουν μ’ αυτά πανωφόρια να μην κρυώνουν. Άλλοι να κουβαλούν νερό, άλλοι να καλλιεργούν τη γη με τα χοντροκομμένα μέσα που φτιάχναν τότε. Άλλοι είναι καλοί στο να φτιάχνουν γιατρικά με βότανα κλπ. Δηλαδή σιγά-σιγά οι άνθρωποι φτιάχνουν κοινωνίες. Κι αυτό γιατί η εργασία τους γίνεται όλο και περισσότερο πιο δύσκολη και περίτεχνη και δεν μπορούν όλοι να τα κάνουν όλα, γιατί μ’ αυτόν τον τρόπο πιο εύκολα επιβιώνουν, όταν μοιράζονται τις δουλειές.

Η κοινωνία είναι η πιο χαρακτηριστική ιδιότητα στη ζωική συμπεριφορά των ανθρώπων. Κάθε καινούριο εργαλείο που φτιάχνεται απ’ τον άνθρωπο, κάθε καινούρια γνώση που προκύπτει και διευκολύνει τη ζωή του, γίνεται επειδή ζει κοινωνικά, αλληλεπιδρά το κάθε άτομο με τα άλλα μέλη της ομάδας του πάνω στην προσπάθεια να ελέγξουν τη φύση, πάνω στην εργασία δηλαδή.

Και η διαφορά με τα άλλα ζώα είναι ότι η εργασία αυτή γίνεται από ένα σημείο και μετά συνειδητή, οργανωμένη με συγκεκριμένο τρόπο, ανάλογα με την εποχή και με τα μέσα που διαθέτει κάθε φορά. Δεν δουλεύει δηλαδή μηχανικά ο άνθρωπος, δεν τον σπρώχνει μόνο το ένστικτο μηχανικά να βρεί την τροφή του. Αντιλαμβάνεται τον εαυτό του, την ύπαρξή του και τις ανάγκες του. Κι αυτό γίνεται μόνο μέσα στα πλαίσια της κοινωνικής ζωής.

Ο διαλεκτικός υλισμός είναι κι αυτός μια γνώση που προήλθε απ’ αυτή την αλληλεπίδραση ανάμεσα στους ανθρώπους. Είναι κάτι πιο βαθύ, κάτι πιο προχωρημένο από τότε που ο άνθρωπος π.χ. είχε αντιληφθεί την εναλλαγή νύχτας και μέρας. Έτσι γινόταν πάντα στην ιστορία του ανθρώπου και της κοινωνίας φυσικά. Όσο περνούν οι αιώνες, όλο και πιο αποτελεσματικά καλύπτει τις ανάγκες του ο άνθρωπος, καινούριες δημιουργούνται κι έτσι, μέσα σ’ αυτό το κυνηγητό ανάμεσα στους ανθρώπους και τις ανάγκες του, καινούρια πράγματα γεννιούνται, καινούρια εργαλεία, καινούριες γνώσεις.

Η φύση, η κοινωνία και η νόηση λοιπόν αλληλεπιδρούν μεταξύ τους και μεταβάλλονται σε σύνδεση το ένα με το άλλο. Η μεταβολή αυτή, οι γενικοί νόμοι που διέπουν τις μεταβολές αυτές και οι σχέσεις μεταξύ τους είναι το αντικείμενο του διαλεκτικού υλισμού.

 

10. Διαλεκτική (μέρος 5ο και τελευταίο)

Χέγκελ

Και τώρα, που τελειώσαμε τα χοντρά-χοντρά για το διαλεκτικό υλισμό θα μιλήσουμε λίγο για τον Χέγκελ (Georg Wilhelm Friedrich Hegel 1770-1831) που είπαμε σε προηγούμενο ποστ, ότι θεωρείται ο πατέρας της σύγχρονης διαλεκτικής. Προσοχή: της διαλεκτικής μόνο. Ο Χέγκελ ήταν ο εισηγητής ας πούμε μιας πολύ μεγάλης φιλοσοφικής σχολής, του διαλεκτικού ιδεαλισμού, και απ’ αυτόν πήραν ο Μαρξ κι ο Ένγκελς τη διαλεκτική.

Η Γερμανία, τότε μεταξύ 18ου και 19ου αιώνα ήταν κορυφαία στις θεωρητικές επιστήμες και τη φιλοσοφία. Δεν είναι τυχαίο ότι όλο το 18ο και 19ο αιώνα η Γερμανία έβγαλε ίσως τους μεγαλύτερους φιλοσόφους που αυτά που είπαν επηρεάζουν τους φιλοσόφους μέχρι και σήμερα. Η Γερμανία τότε ήταν σαν την αρχαία Ελλάδα που έβγαλε τους θεμελιωτές της φιλοσοφίας και των επιστημών. Η εποχή εκείνη ήταν ταραγμένη, γινόντουσαν αναταραχές και επαναστάσεις εδώ κι εκεί με πιο σημαντική την μεγάλη Γαλλική Επανάσταση. Ήταν η εποχή που οι μεγάλες αυτοκρατορίες ήταν στα τελευταία τους μια και δεν μπορούσαν άλλο να υπάρχουν μ’ αυτή τη μορφή. Τότε άρχισαν να γίνονται τα σύγχρονα αστικά κράτη λίγο πολύ με τη μορφή που τα ξέρουμε σήμερα, δηλαδή καπιταλιστικά.

Όταν γίνονται τέτοιες μεγάλες αλλαγές στην κοινωνία αλλάζουν και τα μυαλά των ανθρώπων, και οι επιστήμες και η φιλοσοφία φυσικά, αλλά αυτά θα τα δούμε στο μέλλον.

Ο Χέγκελ την εποχή που έγινε φιλόσοφος, η φιλοσοφία είχε εξελιχτεί πολύ. Κι αυτό γιατί άλλαζε η κοινωνία, περνούσε σε ένα ανώτερο επίπεδο οργάνωσης, τον καπιταλισμό.

Καντ

Ο πιο γνωστός μεγάλος πριν τον Χέγκελ ήταν ο Καντ. Τον Καντ τον εξέλιξαν ο Φίχτε κι ο Σέλλινγκ, άλλοι δυο μεγάλοι Γερμανοί φιλόσοφοι, που συμπλήρωσαν σε κάποια σημεία τον Καντ. Μην ξεχνάμε, όλοι αυτοί είναι ιδεαλιστές.

Ο Χέγκελ “πάτησε” πάνω στους Φίχτε και Σέλλινγκ και “ξεπέρασε” τον Καντ και παρουσίασε ένα ολοκληρωμένο λογικό σύστημα φιλοσοφίας, τον διαλεκτικό ιδεαλισμό με απόψεις για τα πάντα: το κράτος, την κοινωνία, την ιστορία, τη γνώση, τη νόηση. Το πιο σημαντικό μέρος της φιλοσοφίας του ήταν η θεμελίωση της διαλεκτικής μεθόδου. Με απλά λόγια, ο Χέγκελ έδειξε πώς ακριβώς σκέφτεται το ανθρώπινο μυαλό, το πώς λειτουργεί η φύση, η σκέψη, όλα. Αυτό που τον έκανε ιδεαλιστή, ήταν ότι “πατούσε” πάνω σε όλη την κυρίαρχη ας το πούμε σκέψη των προηγούμενων εποχών θεωρούσε δεδομένο ότι υπάρχει θεός και δυνάμεις ανώτερες πνευματικές και τέτοια.

Ο Χέγκελ βέβαια σαν προοδευτικός που ήταν δεν έλεγε “θεός” αλλά “παγκόσμιο πνεύμα”. Αυτό ήταν το κοινό υπόστρωμα στα πάντα και την ύλη τη θεωρούσε κατώτερη, άψυχη, κατευθυνόμενη απ’ αυτό το παγκόσμιο πνεύμα. Που δεν πρέπει να το φανταζόμαστε έτσι, αλλά κάτι σαν τη συλλογική συνείδηση των ανθρώπων παντρεμένη με τους νόμους της φύσης, σε μια ενότητα που προϋπήρχε του ανθρώπου.

Φόιερμπαχ

Ο Χέγκελ είχε υποστηρικτές και μαθητές, “αριστερούς” και “δεξιούς”. Στους “αριστερούς” ήταν ο Φόιερμπαχ που το γύρισε στον υλισμό αλλά δεν τελειοποίησε τη φιλοσοφία του, είχαν μείνει κάποια ιδεαλιστικά στοιχεία απ’ το δάσκαλό του που δεν μπόρεσε να τα ξεπεράσει.

Μαρξ

Τότε ήταν που ήρθαν ο Μαρξ κι ο Ένγκελς. Αφού είδαν ότι ο ιδεαλισμός έχει άλυτα αδιέξοδα στο να εξηγήσει κάποια ιστορικά φαινόμενα κλπ. “αναποδογύρισαν” το σύστημα αυτό, το στήριξαν στα πόδια του, στην ύλη και το’ καναν διαλεκτικό υλισμό. Φυσικά, δεν είναι τόσο απλό όσο ακούγεται, έβγαλαν τα μάτια τους στο διάβασμα για να καταλάβουν την κοινωνία, τη φύση, τον τρόπο που σκεφτόμαστε. Ιδιαίτερα ο Μαρξ που έκατσε και μελέτησε την πολιτική οικονομία και μέσα από κει είδε το πως διαμορφώνονται οι κοινωνίες με βάση το πώς παράγουν, έκανε πολύ μεγάλα βήματα στην υλιστική κατανόηση των πραγμάτων.

Και μετά απ’ αυτούς, μερικοί βοήθησαν στο να εξελιχτεί αυτό το φιλοσοφικό σύστημα. Σημαντικές υπηρεσίες προσέφερε ο Λένιν, ο ηγέτης της Οκτωβριανής Επανάστασης και των μπολσεβίκων. Αυτός μελέτησε κάποια φιλοσοφικά ρεύματα στις αρχές του 20ού αιώνα, ξεσκέπασε τις αδυναμίες τους, τις ασυνέπειές τους και τον κρυφο-ιδεαλισμό τους (Υλισμός και Εμπειριοκριτικισμός, 1908).

Κι εδώ καταλήγουμε: είδαμε πώς λειτουργεί η διαλεκτική, μέσα από το σχήμα θέση-αντίθεση-σύνθεση. Πώς ένα πράγμα έχει το ίδιο μέσα του την αιτία που θα το ανατρέψει και θα το μεταβάλλει σε κάτι άλλο. Είδαμε πώς και γιατί η ύλη είναι πιο μπροστά από το πνεύμα, αφού όλ’ αυτά που γεννάει το μυαλό μας είναι προϊόντα του υλικού εγκεφάλου μας.

Ένγκελς

Τι έγινε λοιπόν με τον ιδεαλισμό του Χέγκελ; ήταν τότε που ο ιδεαλισμός έπιασε κορυφή, στο υψηλότερο στάδιό του. Και τότε ο Μάρξ, τον αναποδογύρισε και τον μετέτρεψε σε κάτι άλλο, και μάλιστα στο ΑΝΤΙΘΕΤΟ του, τον (διαλεκτικό) υλισμό. Ο ιδεαλισμός του Χέγκελ που ήταν ένας εξελιγμένος ιδεαλισμός, είχε μέσα του το στοιχείο που τον ανέτρεψε: τη διαλεκτική!

Κι εδώ είναι το πιο σπουδαίο σχετικά με το διαλεκτικό υλισμό: είναι η μόνη θεωρία που ερμηνεύει τον εαυτό της! Για σκεφτείτε το λίγο. Ο διαλεκτικός υλισμός σαν εργαλείο, μας εξηγεί πώς και γιατί εμφανίστηκε ο διαλεκτικός υλισμός στην ιστορίας της φιλοσοφίας γενικά, κάτι που δεν μπορεί να το κάνει καμμιά άλλη φιλοσοφική ή επιστημονική θεωρία.