9. Τι είναι διαλεκτική (μέρος 4ο) «αναποδογύρισμα»
Ένα άλλο χαρακτηριστικό της διαλεκτικής που θα εξηγήσουμε τώρα είναι το “αναποδογύρισμα”, η αντιστροφή. Πώς δηλαδή ένα πράγμα μετατρέπεται στο αντίθετό του.
Ποιός έφτιαξε ποιον;
Οι περισσότεροι από μας από μικροί, είχαμε (και φυσικά πολύς κόσμος ακόμα έχει) την εντύπωση ότι ο κόσμος φτιάχτηκε από κάποιον θεό. Δηλαδή μια πνευματική δύναμη που είναι ο θεός όπως τον ξέρουμε, έφτιαξε τον υλικό κόσμο με τη θέλησή του.
Με βάση το πώς εξηγήσαμε το τι είναι ύλη και πώς απ’ αυτή δημιουργήθηκε ο άνθρωπος και η συνείδησή του, φτάνουμε τελικά στο αντίθετο συμπέρασμα απ’ αυτό που είπαμε πριν: ότι δηλαδή, ο θεός είναι στην πραγματικότητα ένα δημιούργημα του ανθρώπινου μυαλού, υπάρχει μόνο μέσα στο κεφάλι μας που είναι υλικό αντικείμενο. Άρα ο υλικός κόσμος (μια μορφή του) “έφτιαξε” το θεό.
Ένα άλλο παράδειγμα τώρα. Λέμε κάποιος άνθρωπος είναι κακός και σκοτώνει τον άλλον. Έχουμε δηλαδή μια κατάσταση που προ-υπάρχει (κάποιος είναι κακός) και εξαιτίας αυτού σκοτώνει, π.χ. για να κλέψει. Στην πραγματικότητα όμως, αν δούμε τα αίτια που οδηγούν κάποιον να σκοτώσει θα βρούμε πολύ πιο φυσιολογικές αιτίες απ’ το να πούμε αφοριστικά απ’ την αρχή “σκοτώνει γιατί είναι κακός”. Σκοτώνει και κλέβει επειδή δεν έχει να φάει. Σκοτώνει και κλέβει επειδή έχει χρέη, που τα δημιούργησε επειδή έπεσαν έξω οι δουλειές του, ή επειδή παρασύρθηκε σε έξοδα, ή επειδή τον ξεγέλασαν κλπ. Σκοτώνει και κλέβει επειδή θέλει πλούτη, δόξα και δύναμη γιατί όταν ήταν μικρός τον καταπίεζαν, πέρασε φτωχά και με στερήσεις κλπ. Προσοχή, δεν δικαιολογούμε αλλά αιτιολογούμε. Σκοτώνει επειδή είναι στον πόλεμο και πρέπει να υπερασπίσει τη ζωή του. Σκοτώνει γιατί δεν μπορεί να ελέγξει τα νεύρα του και την οργή του.
Και τα δυο είναι και αιτία και αποτέλεσμα
Το να σκοτώνεις στις κοινωνίες μας, είναι “κακό” επειδή αν όλοι σκοτώναμε έτσι για πλάκα, δεν θα λειτουργούσαν οι κοινωνίες μας. Το “καλό” και το “κακό” είναι ηθικοί κανόνες που τους φτιάξαμε, σαν ανθρωπότητα, γιατί έτσι εξυπηρετούν καλύτερα τα συμφέροντά μας. Άλλωστε το καλό και το κακό κάθε εποχή, αλλά και σε διαφορετικά κοινωνικά στρώματα διαφέρουν.
Το να σκοτώνεις λοιπόν, για οποιοδήποτε λόγο, είναι “κακό”. Οι αιτίες όμως που σε οδήγησαν να σκοτώσεις είναι άλλο πράγμα. Δεν μπορεί να είναι η αιτία το ίδιο το “κακό”, απλά το αποτέλεσμα είναι “κακό”. Να κι άλλο αναποδογύρισμα!
Προσέξτε όμως. Για να καταλάβουμε ποιο είναι πραγματικά το αίτιο και ποιο το αποτέλεσμα θα πρέπει να εφαρμόσουμε μια τακτική με το μυαλό μας: τη λέμε “ανάλυση”. Έχουμε ένα γεγονός. Το αναλύουμε συνεχώς, το κάνουμε “πενηνταράκια” όπως λέμε αλλά δεν μένουμε εκεί. Μετά το ξαναπιάνουμε, το ξανασυνθέτουμε το γεγονός και το βλέπουμε όπως ακριβώς ήταν στην αρχή, αλλά με την εξής διαφορά: τώρα το καταλαβαίνουμε πολύ πιο βαθιά, γιατί το “σπάσαμε” σε όσο πιο μικρά κομματάκια γίνεται, τα καταλάβαμε ένα-ένα και μετά, πάλι αρχίσαμε να το ξαναφτιάχνουμε το παζλ, σιγά-σιγά καταλαβαίνοντας την κάθε κίνησή μας, ώσπου να φτάσουμε στο αρχικό γεγονός πάλι. Το οποίο ίδιο είναι, αλλά τώρα το καταλαβαίνουμε πιο καλά, έχουμε μια πιο σφαιρική εικόνα στο μυαλό μας.
Είναι σαν τους πουαντιλιστικούς πίνακες, πίνακες δηλαδή που έκαμναν οι ζωγράφοι με εκατομμύρια μικρές κουκίδες χρώματος όπως αυτόν εδώ.
Από μακρυά άμα το δούμε βλέπουμε απλά έναν βαρκάρη. Άμα κοιτάξουμε πιο κοντά, θα δούμε τις εκατομύρια χρωματιστές κουκίδες. Αν πάμε πολύ κοντά, θα βλέπουμε τις κουκίδες αλλά δεν θα μπορούμε να δούμε το έργο σαν σύνολο. Αν απομακρυνθούμε τώρα πάλι, θα ξαναδούμε τον βαρκάρη όπως ήταν στην αρχή, αλλά πλέον θα ξέρουμε ότι είναι ένα αρμονικό πλήθος από κουκίδες. Και στην αρχή και στο τέλος, την ίδια εικόνα βλέπουμε αλλά στη δεύτερη περίπτωση, έχουμε μια διαφορετική ποιοτικά αίσθηση. Η αιτία λοιπόν που βλέπουμε το βαρκάρη, είναι ότι υπάρχουν κάποια εκατομύρια κουκίδες που τοποθετήθηκαν με τέτοιο τρόπο. Ο βαρκάρης δηλαδή είναι το αποτέλεσμα αυτής της συγκεκριμένης τοποθέτησης των κουκίδων. Θα’ ταν χαζό να λέγαμε ότι ο βαρκάρης “αποτελείται” από κουκίδες λες και ο βαρκάρης είναι η αιτία… ύπαρξης των κουκίδων. Αντίστροφα, οι κουκίδες είναι η αιτία ύπαρξης του βαρκάρη.
Πολλά πράγματα στη ζωή, τα καταλαβαίνουμε πρώτα με τη γενική τους εικόνα που έχουμε γι’ αυτά. Αν μείνουμε μόνο μ’ αυτή την εικόνα, την αρχική εντύπωση, σημαίνει ότι δεχόμαστε μοιρολατρικά το πράγμα ή το γεγονός χωρίς να προσπαθούμε να το καταλάβουμε.
Όταν προσπαθούμε να το καταλάβουμε, το “σπάμε” -με το μυαλό μας πάντα- σε μικρά κομματάκια επειδή είναι πιο εύκολο να καταλάβουμε πιο μικρά και πιο απλά πράγματα. Αν μείνουμε σ’ αυτά όμως κάνουμε λάθος, γιατί αυτά είναι μόνο μέσα στο μυαλό μας ενώ στην πραγματικότητα είναι συστατικά ολόκληρου του πράγματος, σαν όλο. Πρέπει λοιπόν τώρα να το ξανασυνθέσουμε, ή αλλιώς να συνδέσουμε με το μυαλό μας το σύνολο με τα κομματάκια του κι έτσι να το καταλάβουμε ολόπλευρα.
Από τα μικρά κομμάτια δεν φαίνεται το σύνολο
Επειδή έχουμε τη αρχική αίσθηση των πραγμάτων, έτσι όπως αντανακλώνται μες στο μυαλό μας, κάνουμε το λάθος να θεωρούμε την αρχική αίσθησή μας ως αιτία. Κι επειδή στη διαλεκτική δεν μιλάμε ΠΟΤΕ στατικά, το αρχικό αυτό πράγμα που είναι σε διαρκή κίνηση και μεταβολή, και σε αλληλεπίδραση με άλλα πράγματα, αν καταφέρουμε και τα λάβουμε όλα αυτά υπόψη, είμαστε πολύ κοντά στο να εξηγήσουμε καλύτερα την πραγματικότητα. Αυτός είναι ο διαλεκτικός υλισμός.
Όσο προχωράμε στα ποστ, τόσο περισσότερο θα εξηγούμε αυτό το φαινόμενο της αντιστροφής.
Εδώ προσπαθούμε να τα εξηγήσουμε απλά. Όποιος θέλει να δυσκολευτεί περισσότερο, μπορεί να κοιτάξει στους παρακάτω συνδέσμους.
8. Διευκρινήσεις για τη χρήση αφηρημένων εννοιών
Η διαλεκτική λοιπόν μας μαθαίνει ότι τα πάντα αλλάζουν, μεταβάλλονται κι αυτό γίνεται με συγκεκριμένο τρόπο: το κάθε πράγμα “ξεπερνάει” ας πούμε, την παλιά του κατάσταση και γίνεται κάτι καινούριο κάθε στιγμή, ώσπου να μετατραπεί στο εντελώς αντίθετό του ή τελωσπάντων σε μια κατάσταση που είναι εντελώς αντίθετη με την “αρχική”. Εδώ θα κάνουμε μια παύση και θα πούμε: δεν υπάρχει ποτέ απόλυτα αρχική και ποτέ απόλυτα τελική κατάσταση. Το αρχικό και το τελικό είναι έννοιες σχετικές και τις χρησιμοποιούμε γιατί μας διευκολύνει πολλές φορές στην κατανόηση κάποιων πραγμάτων. Κάθε τέλος είναι και μια αρχή και το αντίστροφο.
Όταν ένα πράγμα αλλάζει κάθε στιγμή, εδώ μπαίνει και το στοιχείο του χρόνου. Η μετάβαση ενός πράγματος από τη μια κατάσταση στην άλλη γίνεται μέσα σε κάποιο χρόνο.
Θα θυμηθούμε τώρα αυτά που είπαμε προηγούμενα για την ύλη. Είχαμε πει ότι η βασικότερη ιδιότητά της είναι η κίνηση, και μάλιστα ξεκαθαρίσαμε ότι θεωρούμε κίνηση κάθε μεταβολή της. Η κίνηση όπως απλοϊκά την καταλαβαίνουμε, κάποιο αντικείμενο μετακινείται απ’ το σημείο Α στο σημείο Β, είναι μεταβολή στο χώρο μεν, αλλά έχει και το στοιχείο του χρόνου καθώς απαιτείται κάποιος χρόνος, δεν πάει “απότομα”, ακαριαία απ’το Α στο Β. Αντίστοιχα, όταν ένα φυτό μετατρέπεται σε δέντρο, έχει κι αυτό το στοιχείο της μεταβολής στο χώρο, αφού καταλαμβάνει ας πούμε, περισσότερο χώρο.
Κάθε μεταβολή λοιπόν χρειάζεται απαραίτητα και το χώρο και το χρόνο για να γίνει κατανοητή. Όταν κάτι από μικρό γίνεται μεγάλο (ή και από μεγάλο γίνεται μικρό) αυτό μας δείχνει μια μεταβολή στην ποσότητα, π.χ. την ποσότητα του χώρου που καταλαμβάνει το δέντρο. Αλλά και η κίνηση μας δείχνει αλλαγή στην ποσότητα. Η απόσταση π.χ. είναι μια ποσότητα, η ενέργεια που ξοδεύτηκε είναι μια ποσότητα.
Αυτή η σταδιακή μεταβολή της ποσότητας στο τέλος μας οδηγεί σε κάτι καινούριο (π.χ. στο δέντρο) δηλαδή σε μια νέα ποιότητα. Ποσότητα και ποιότητα.
Εδώ τώρα θα κάνουμε μια δεύτερη παύση για να πούμε το εξής: η ύλη και η κίνηση, ο χώρος και ο χρόνος, η ποσότητα και η ποιότητα είναι αφηρημένες έννοιες. Δηλαδή είναι κάποιες ιδιότητες από τα πράγματα, που τις “αφαιρέσαμε”, τις απομονώσαμε σκόπιμα με το μυαλό μας για να καταλάβουμε τα κοινά που έχουν τα πράγματα μεταξύ τους. Επειδή μπορέσαμε και τις απομονώσαμε (μια και είμαστε αρκετά έξυπνοι για να το κάνουμε αυτό, έχουμε δηλαδή ικανότητα αφαιρετικής σκέψης) δεν σημαίνει ότι αυτές οι ιδιότητες μπορούν να υπάρχουν από μόνες τους. Εδώ πρέπει να δώσουμε πολύ προσοχή γιατί εδώ σχεδόν είναι όλη η ουσία της κοσμοθεωρίας του διαλεκτικού υλισμού.
Η κίνηση είναι μια λέξη. Λέμε το αυτοκίνητο κινείται. Δεν υπάρχει όμως ξεχωριστά η κίνηση από το αυτοκίνητο στην αντικειμενική πραγματικότητα. Μπορεί όμως να υπάρξει ξεχωριστά στο μυαλό μας. Γιατί άραγε; για δύο λόγους α) επειδή ο εγκέφαλός μας είναι αρκετά αναπτυγμένος για να λειτουργεί μ’ αυτόν τον τρόπο β) γιατί η ανάγκη να κατανοήσουμε και να ελέγξουμε τη φύση προς όφελός μας, μας ώθησε να βρούμε τις βασικές ιδιότητες της ύλης.
Προσέξτε, το ίδιο ισχύει και για τη λέξη “ύλη”. Είναι αφηρημένη έννοια κι αυτή και μάλιστα οι κλασικοί την όριζαν ως “φιλοσοφική κατηγορία” δηλαδή ως λέξη, ως έννοια. Δεν υπάρχει γενικά κι αόριστα ύλη στον πραγματικό κόσμο, υπάρχουν πράγματα, αντικείμενα, μόρια, άτομα, σωματίδια, άστρα, γαλαξίες, πλανήτες, τεχνητά κατασκευάσματα, ενέργεια, ηλεκτρισμός, φως, μικροκύματα. Όλ’ αυτά υπάρχουν στον κόσμο, έχουν παρατηρηθεί, έχουν εξακριβωθεί. Και τα λέμε όλα μαζί με μια λέξη “ύλη” επειδή ακριβώς υπάρχουν στον “έξω” κόσμο ανεξάρτητα αν τα ξέρουμε ή τα καταλαβαίνουμε ή όχι. Και ποιος ξέρει πόσα άλλα πράγματα υπάρχουν που δεν τα παρατηρήσαμε ακόμα.
Οι λέξεις που φτιάξαμε λοιπόν για να καταλαβαινόμαστε μεταξύ μας, είναι ένας ελάχιστος κώδικας για να μπορούμε να συννενοηθούμε. Δεν πρέπει να αποδίδουμε αυτοτελή ύπαρξη στα νοήματα των λέξεων. Η πέτρα δεν έχει πουθενά μέσα της, στα μόριά της, στα άτομά της “γραμμένη” με κάποιο τρόπο την λέξη “πέτρα” στα… ελληνικά (και προφανώς ούτε και τη λέξη stone απ’ τ’ αγγλικά, ούτε κι από καμμιά άλλη γλώσσα). Υπάρχει μόνο μέσα στο κεφάλι μας. Και είναι κι αυτή αφηρημένη έννοια γιατί τη χρησιμοποιούμε για να ορίσουμε όλες τις ξεχωριστές πέτρες του κόσμου, όπως αυτή που έχω στην τσέπη μου και μάζεψα από την ακτή.
Έτσι ο χώρος κι ο χρόνος. Είναι και αυτά ιδιότητες της ύλης, που έχουμε την τάση να τους δίνουμε αυτοτελή υπόσταση. Ο χώρος από εδώ ως εκεί είναι ένα κομμάτι της πραγματικότητας που ορίζεται από το “εδώ”, από δω που στέκομαι εγώ μέχρι το “εκεί”, μέχρι το δέντρο δηλαδή που θέλω να πάω να σταθώ στη σκιά του. Είναι λιγάκι πιο περίπλοκο απ’ αυτό το απλοϊκό παράδειγμα (θα το εξηγήσουμε μελλοντικά) αλλά ελπίζω να πιάσατε την ιδέα. Ο χώρος ορίζεται από τα πράγματα. Αν δεν υπήρχαν τα πράγματα δεν θα είχε να νόημα να ορίζαμε ένα χώρο που να μην έχει τίποτα. Μπορεί κάποιοι μαθηματικοί να ασχολούνται με τέτοιες έννοιες αλλά αυτό είναι μια άλλη ιστορία, πολύ ενδιαφέρουσα που θα τη δούμε.
Όμοια κι ο χρόνος. Το ρολόι μας είναι ένας μηχανισμός με δείχτες που γυρνάν γύρω-γύρω, είναι μια κατασκευή δηλαδή. Όταν ξεκουρδιστεί ή αδειάσει η μπαταρία σημαίνει απλά ότι τελείωσε ο «χρόνος» της μπαταρίας, ο χρόνος λειτουργίας της συσκευής. Όταν λειτουργεί, λειτουργεί με βάση κανόνες που ο άνθρωπος έφτιαξε στο κεφάλι του. Ο χρόνος είναι η αίσθηση που έχουμε όταν βλέπουμε γύρω μας τα πράγματα να μεταβάλλονται, η εναλλαγή μέρας-νύχτας, το φυτό που ποτίζουμε και γίνεται δέντρο, τα παιδιά που μεγαλώνουν και γίνονται έφηβοι. Αν δεν υπήρχαν όλ’ αυτά, δεν θα υπήρχαμε κι εμείς. Οπότε δεν θα υπήρχε και το μυαλό μας να σκεφτεί ότι μπορεί να υπάρχει χρόνος και χωρίς όλ’ αυτά. Ο χώρος, ο χρόνος, η κίνηση, η ύλη είναι μια αδιαίρετη ενότητα και δεν μπορεί να υπάρξει κανένα χωρίς τα υπόλοιπα. Στο μυαλό μας μπορεί, στον πραγματικό κόσμο όμως όχι.
7. Τι είναι διαλεκτική (μέρος 3ο)
Θέση, Αντίθεση, Σύνθεση. Αυτός είναι ο τρόπος που λειτουργεί η φύση, η ύλη, η σκέψη, η κοινωνία, όλα, το ξεκαθαρίσαμε αυτό. Θέλει όμως παραπάνω εξήγηση γιατί θα ρωτήσει κάποιος (και με το δίκιο του): Στο παράδειγμα με το φυτό που γίνεται δέντρο, ποιά είναι η θέση, ποιά η αντίθεση και ποια η σύνθεση;
Ας το δούμε λιγάκι λοιπόν. Έχουμε κάτι παλιό που εξελίσσεται, αλλάζει και γίνεται κάτι καινούριο. Μπορούμε λοιπόν να πούμε ότι η σύνθεση σ’ αυτή την περίπτωση είναι το αναπτυγμένο πλέον δέντρο, που είναι το τελευταίο στάδιο αυτής της διαδικασίας (και ασφαλώς το πρώτο στάδιο σε κάποια καινούρια διαδικασία, μη το ξεχνάμε αυτό. Τίποτα δεν τελειώνει έτσι).
Η θέση και η αντίθεση σ’ αυτό το παράδειγμα πώς προσδιορίζονται; Εδώ λοιπόν βάζουμε την έννοια των αντιθέτων. Τα αντίθετα πράγματα είναι αυτά που, όπως μας λέει η ελληνική γλώσσα αντι-τίθενται, είναι το ένα ενάντια στο άλλο. Ακούμε πολλά ζεύγη αντιθέτων συχνά: μέρα-νύχτα, άσπρο-μαύρο, καλό-κακό, πάνω-κάτω, μέσα-έξω κ.ο.κ. Δυο καινούρια στοιχεία θα βάλουμε τώρα. Το πρώτο καινούριο στοιχείο είναι το εξής: ανάμεσα στα δύο αντίθετα, υπάρχουν κάποια ενδιάμεσα στάδια, π.χ. δεν διαδέχεται απότομα η νύχτα τη μέρα, ανάμεσα στο τελείως μαύρο και το τελείως άσπρο υπάρχουν διαβαθμίσεις του γκρι, ανάμεσα στο πάνω και το κάτω υπάρχει το μέσον κλπ. Το δεύτερο καινούριο στοιχείο είναι ότι υπάρχει ένα μοναδικό σημείο σ’ αυτά τα ενδιάμεσα στάδια που απότομα κάποιο πράγμα γίνεται το αντίθετό του, ή που κάποιο πράγμα μεταβαίνει στην αντίθετη κατάστασή του. Π.χ. μια πέτρα που πέφτει από “πάνω” γίνεται οριστικά “κάτω” όταν τη σταματήσει το έδαφος. Όλα τα ενδιάμεσα στάδια από το “πάνω” προς το “κάτω” τα λέμε αντιφάσεις. Αντίφαση έχουμε όταν ένα πράγμα ή μια κατάσταση, έρχεται σταδιακά σε σύγκρουση με τον εαυτό του/της ώσπου να μετατραπεί στο αντίθετό του/της.
Χέγκελ
Το φυτό λοιπόν που μεγαλώνει σιγά-σιγά, κάθε φορά προσπερνά την παλιά του κατάσταση κι έρχεται η στιγμή που “αρνείται” όπως λέμε τελείως την παλιά του μορφή και γίνεται δέντρο. Ή όπως έλεγε ο Χέγκελ, που είναι ο πατέρας ας πούμε της σύγχρονης διαλεκτικής, η διαλεκτική είναι η “άρνηση της άρνησης”. Το φυτό αρνείται κάθε στιγμή που μεγαλώνει την προηγούμενή του κατάσταση, ώσπου φτάνει να αρνείται όλες αυτές τις διαδοχικές αρνήσεις και γίνεται κάτι άλλο, δηλ. δέντρο. Στο φυτό μέσα, όπως και σε όλα τα πράγματα, επιδρούν κάποιες δυνάμεις (π.χ. ήλιος, νερό, θρεπτικά συστατικά στο χώμα) που δίνουν ώθηση σ’ αυτήν την αλλαγή.
Άμα το καλοσκεφτείτε, όλα τα πράγματα έτσι λειτουργούν. Καθετί αλλάζει και γίνεται κάτι άλλο, αρνείται δηλαδή τον παλιό του εαυτό. Διευκολύνεται η κατανόησή μας σ’ αυτό αν αντιλαμβανόμαστε όλα τα “πράγματα” που είναι μια στατική, συμπαγής λέξη, σαν “καταστάσεις” που είναι πιο ρευστή, πιο εύπλαστη λέξη.
Τα αντίθετα μεταξύ τους πράγματα στην πραγματικότητα είναι το ίδιο πράγμα που πάει απ’ το ένα άκρο στο άλλο, σαν εκκρεμές. Αυτό μας λέει λοιπόν ότι καθετί έχει μέσα του το αντίθετό του. Αυτό που θα δούμε λοιπόν στο επόμενο post είναι το “αναποδογύρισμα”, πώς κάτι μετατρέπεται στο αντίθετό του.
Σύνοψη
Ας κάνουμε λοιπόν μια σούμα για να δούμε τι μάθαμε μέχρι τώρα, να τα μαζέψουμε όλα σε μια γωνιά του μυαλού μας.
-
Όλα τα πράγματα είναι ύλη.
-
‘Ολα τα άυλα πράγματα, όλες οι αφηρημένες έννοιες, όλα όσα δεν υπάρχουν με υλική χειροπιαστή μορφή, προέρχονται από τη συνείδησή μας η οποία είναι ιδιότητα του μυαλού μας, το οποίο είναι κι αυτό όπως όλα, υλικό πράγμα. Η σκέψη μας λοιπόν είναι ιδιότητα της ύλης.
-
Η ύλη βρίσκεται σε διαρκή κίνηση, μεταβάλλεται συνέχεια απ’το ένα πράγμα στο άλλο και αυτή η διαδικασία δεν σταματάει ποτέ. Ακόμα κι όταν έχουμε την ψευδαίσθηση των ακίνητων πραγμάτων, πάλι υπάρχει μεταβολή αλλά σε πιο αργό χρόνο.
-
Η μεταβολή αυτή, απ’ το ένα πράγμα στο άλλο, απ’ τη μια κατάσταση στην άλλη γίνεται πάντα με τον ίδιο συγκεκριμένο τρόπο, επειδή αυτός είναι ο πιο απλός τρόπος που λειτουργεί η ύλη, το σύμπαν, η φύση.
-
Αυτός ο τρόπος μεταβολής είναι πάντα ο ίδιος και ισχύει για όλα τα πράγματα, για όλες τις καταστάσεις και για όλες τις διαδικασίες.
Αυτά είναι λοιπόν τα πιο βασικά συμπεράσματα που βγάζει ο διαλεκτικός υλισμός. Θα συνεχίσουμε για να εξηγήσουμε πιο καλά τη διαλεκτική όσο πιο απλά γίνεται, γιατί δεν είναι και τόσο απλό όπως το παρουσιάσαμε στα δυο προηγούμενα posts.
Σας προτείνω, αν θέλετε να σχηματίσετε μια ολοκληρωμένη εικόνα να ξαναδιαβάσετε τα προηγούμενα και να δώσετε προσοχή στα πέντε πραγματάκια που γράψαμε παραπάνω. Όσο περισσότερο τα βάζετε αυτά το ένα δίπλα στ’ άλλο, τόσο περισσότερο θα καταλαβαίνετε 🙂
6. Τι είναι διαλεκτική (μέρος 2ο)
Πρέπει να εμπεδώσουμε καλύτερα τι σημαίνει “τα πάντα είναι σε διαρκή κίνηση”. Όταν λέμε κίνηση δεν εννοούμε μόνο όταν ένα αντικείμενο πηγαίνει απ’ το σημείο Α στο σημείο Β, δηλαδή η μετακίνηση στο χώρο. Για παράδειγμα, όταν ένα φυτό από τη ρίζα του αλλάζει και με τον καιρό γίνεται ολόκληρο δέντρο, εννοούμε κι αυτό σαν κίνηση. Όταν με το μυαλό μας λύνουμε π.χ. μια εξίσωση, η διαδικασία που συγκρίνουμε τα δεδομένα και βγάζουμε αποτέλεσμα, βγαίνει κάτι καινούριο στο μυαλό μας δηλαδή, κι αυτό κίνηση είναι. Το πιο σωστό είναι λοιπόν να λέμε ότι τα πάντα βρίσκονται σε διαρκή μεταβολή.
Αφού πήραμε λοιπόν σαν δεδομένο ότι τα πάντα μεταβάλλονται, ας δούμε λίγο ολ’ αυτά τα παραδείγματα που περιγράψαμε. Αν αφαιρέσουμε τα αντικείμενα, τις λέξεις, τα “καθαρίσουμε” από το υλικό τους περίβλημα, θα δούμε ότι υπάρχει μια διαδικασία από κάτω, κοινή για όλα. Δηλαδή, ένα πράγμα μεταβάλλεται και μετατρέπεται σε κάτι άλλο. Μια κατάσταση μεταβάλλεται και γίνεται μια άλλη κατάσταση.
Πώς ακριβώς γίνεται αυτό; Το φυτό π.χ. δέχεται το φως του ήλιου, τρέφεται με νερό και μικροοργανισμούς απ’ το έδαφος και γίνεται από φυτό δέντρο. Το αυτοκίνητο βρίσκεται στο σημείο Α, πατάει ο οδηγός το γκάζι, το καύσιμο καίγεται και δίνει κίνηση στον κινητήρα που με τη σειρά του στέλνει την κίνηση στις ρόδες και το αυτοκίνητο αλλάζει θέση και πάει στο σημείο Β. Σε ένα κράτος η κυβέρνηση παίρνει αντιλαϊκά μέτρα που δυσαρεστούν τον κόσμο, ο κόσμος ξεσηκώνεται και διώχνει την κυβέρνηση και βάζει μια άλλη. Το μυαλό μου κινεί τα δάχτυλά μου που πιέζουν τα πλήκτρα στο πληκτρολόγιο, η πίεση στέλνει μια εντολή με ηλεκτρικό ρεύμα στον επεξεργαστή, ο επεξεργαστής τα μετατρέπει σε κείμενο και το βλέπω στην οθόνη μου. Τα περιγράφω αυτά για να δείξω ότι καθετί μεταβάλλεται επειδή δέχεται και την επίδραση κι άλλων πραγμάτων που με τη σειρά τους κι αυτά αλλάζουν επειδή δέχονται την επίδραση άλλων κ.ο.κ. Άμα το περιγράψουμε μάλιστα στην εξέλιξη του χρόνου, θα πούμε ότι το πράγμα Α αλλάζει, παλιώνει και γίνεται το καινούριο πράγμα Β. Εγώ, όταν έγραψα την προηγούμενη πρόταση, ήμουν ο d1amat όπως ήμουν πριν από 20 δευτερόλεπτα, ενώ τώρα είμαι ο d1amat όπως είμαι τώρα.
Το σχήμα αυτό μπορούμε να το αποδόσουμε με διαλεκτική ορολογία ως εξής: έχουμε μια Θέση, έχουμε και μια άλλη Θέση την οποία ονομάζουμε Αντίθεση. Η θέση κι η αντίθεση έρχονται η μία αντιμέτωπη με την άλλη, συγκρούονται κατά κάποιο τρόπο και δημιουργούν μια καινούρια κατάσταση που την ονομάζουμε Σύνθεση, η οποία με τη σειρά της θα γίνει μια καινούρια θέση ή αντίθεση κλπ.
Απλό; Με όσο πιο απλό και παραστατικό τρόπο κάπως έτσι είναι η διαλεκτική μέθοδος ερμηνείας. Χρειάζεται όμως περισσότερη εξήγηση, που θα δούμε παρακάτω για να μην ζαλιστείτε 🙂
5. Τι είναι διαλεκτική (μέρος 1ο)
Και τώρα θα μάθουμε τι θα πει διαλεκτική. Επειδή είναι λίγο δύσκολο να το εξηγήσουμε μόνο με το κείμενο σε λίγες μόνο γραμμές, θα το χωρίσουμε σε μερικά “κεφάλαια” για να το πάμε σιγά-σιγά.
Το όνειρο πολλών επιστημόνων, από παλιά ήταν να βρουν μια θεωρία να εξηγεί τα πάντα! Απ’ το πώς μεγαλώνει ένα λουλούδι για παράδειγμα μέχρι το πώς δημιουργούνται οι γαλαξίες στο σύμπαν. Απ’ το πώς συμπεριφέρεται το νερό σε υγρή μορφή μέχρι το πώς μαθαίνει ένα παιδί να προφέρει λέξεις… Υπάρχει τέτοιο πράγμα άραγε; Κατ’ αρχήν πώς να εξηγήσεις με μια θεωρία ένα φαινόμενο της φυσικής με ένα φαινόμενο της ψυχολογίας; Πώς θα βρεθεί ένα κοινό έδαφος για πράγματα που φαίνεται να μην έχουν καμιά σχέση μεταξύ τους, που είναι αντικείμενο διαφορετικών επιστημών;
Άρα λοιπόν, αυτό το κοινό έδαφος δεν χρειάζεται να είναι κάποια επιστήμη, αλλά κάποιο, ας το πούμε μοντέλο σκέψης, μια μέθοδος που αν την ακολουθήσουμε θα βγάλουμε σωστά συμπεράσματα. Η φιλοσοφία, που πολλοί δεν την θεωρούν επιστήμη, είναι ένας τρόπος να γενικεύσουμε τα συμπεράσματα που βγάζουμε από την επιστημονική έρευνα σε κάθε τομέα, να αφαιρέσουμε τα επιμέρους στοιχεία, να κρατήσουμε την ουσία με λίγες λέξεις και να πούμε: έτσι λειτουργεί η φύση, έτσι λειτουργεί το σύμπαν, έτσι λειτουργεί η συνείδηση, έτσι λειτουργούν τα πάντα.
Αυτή την ουσία, αυτό το κοινό έδαφος για τα πάντα, ασφαλώς δεν θα το ανακαλύψει κάποιος φιλόσοφος ξαφνικά επειδή είναι πολύ έξυπνος και πολυμαθής. Θα γίνει επειδή θα ωριμάσουν οι συνθήκες, θα προχωρήσει η επιστήμη τόσο που όλο και κάποιος θα βρεθεί να συμπυκνώσει το νόημα όλων αυτών.
Αυτή η μέθοδος που βρίσκεται “κάτω” και “μέσα” σ’ όλα τα πράγματα σήμερα το ξέρουμε τι είναι: είναι η Διαλεκτική.
Η διαλεκτική ξεκίνησε πρώτα στην Αρχαία Ελλάδα απ’ τον Ηράκλειτο. Η κεντρική ιδέα σ’ αυτά που έλεγε ο Ηράκλειτος είναι ότι όλα είναι ρευστά, τίποτα δεν είναι σταθερό (“Τα πάντα ρει”). Δηλαδή δεν πρέπει τίποτα να θεωρείς ότι είναι σταθερό κι αμετακίνητο για πάντα. Π.χ. το σώμα μας γερνάει σιγά σιγά και πεθαίνει, τα βουνά που τα νομίζουμε αιώνια, δημιουργήθηκαν πριν εκατομύρια χρόνια, διαβρώνονται σιγα-σιγά απ’ τη βροχή, τον αέρα και το ίδιο τους το βάρος. Η γη κάποτε, όταν ο ήλιος εξαντλήσει που λέμε τα “καύσιμά” του και γίνει λευκός γίγαντας, θα κάψει όλο το οξυγόνο της και δεν θα ναι κατοικήσιμη. Τίποτα δεν έχει την ίδια μορφή για πάντα. Κι αν εμείς καμμιά φορά νομίζουμε το αντίθετο είναι γιατί κρίνουμε με βάση το δικό μας χρονικό ορίζοντα: εμείς ζούμε για 80-90 χρόνια το πολύ, ένα βουνό που το βλέπουμε για γενιές και γενιές ζει εκατομύρια χρόνια. Ο ήλιος δεν θα είναι παντοτινός, κάποτε θα σβήσει, αλλά εμείς ζούμε πολύ λίγο και νομίζουμε ότι είναι αιώνιος…
Ηράκλειτος
Τίποτα δεν υπάρχει σταθερό λοιπόν, τα πάντα βρίσκονται σε διαρκή κίνηση. Κι αν το συνδέσουμε αυτό μ’ αυτά που λέγαμε για την ύλη, τότε θα συμπεράνουμε ότι η βασικότερη ιδιότητα της ύλης είναι ότι βρίσκεται σε διαρκή κίνηση. Ακίνητη ύλη δεν υπάρχει, κι έχει αποδειχτεί κι από τη φυσική αυτό. Ο υποατομικός κόσμος που λέμε, τα πάντα ό,τι βλέπουμε γύρω μας, αποτελούνται από άτομα (κι αυτά με τη σειρά τους από μικρότερα σωματίδια) που πάλλονται, κινούνται συνεχώς.
Το πρώτο πράγμα λοιπόν που θα μάθουμε για τη διαλεκτική είναι ότι τα πάντα βρίσκονται σε διαρκή κίνηση.
4. Είσαι άνθρωπος της ύλης ή του πνεύματος; :-Ρ
Να ξαναθυμίσουμε λοιπόν, τι σημαίνει υλισμός στη φιλοσοφία: είναι εκείνο το φιλοσοφικό ρεύμα που υποστηρίζει ότι η αρχή των πάντων είναι η ύλη και όλα τα άλλα που υπάρχουν στον κόσμο, ακόμα και αυτά που λέμε “άυλα”, είναι αποτέλεσμα των ιδιοτήτων της ύλης.
Στην καθημερινή ζωή όμως, όταν λέμε κάποιος είναι “υλιστής”, ο πολύς κόσμος καταλαβαίνει τελείως διαφορετικά πράγματα. Αυτό που εννοεί κάποιος όταν λέει “υλιστής” είναι ότι ενδιαφέρεται μόνο για υλικά αγαθά, για τις απολαύσεις της “επίγειας” ζωής και ότι δεν τον ενδιαφέρει η γνώση, το διάβασμα, η τέχνη κλπ. Και έχει πλάκα, μιας και αυτός που ασχολείται με τον υλισμό στη φιλοσοφία είναι ιδιαίτερα φίλος του “πνεύματος” – μοιάζει με αντίφαση μ’ αυτά που λέγαμε για τον ιδεαλισμό, αλλά απλώς είναι σχήμα λόγου. Αρα λοιπόν, αυτό που εννοεί ο πολύς κόσμος με τη λέξη “υλιστής” στην πραγματικότητα εννοεί τον ηδονιστή, τον μη πνευματικό άνθρωπο, τον ρηχό, τον πεζό.
είστε κι εσείς υλιστής;
Συχνά ο υλιστής ταυτίζεται με τον άθεο. Άθεος είναι αυτός που δεν πιστεύει στην ύπαρξη θεών, αν και πιο σωστά πρέπει να λέμε “αθεϊστής”. Είναι λάθος να λέμε άθεος είναι αυτός που δεν πιστεύει στον θεό, γιατί τότε θα σήμαινε ότι κάποιος, ναι μεν παραδέχεται ότι υπάρχει θεός, απλώς δεν τον λατρεύει, δεν τον επικαλείται, δεν πιστεύει ότι παρεμβαίνει στην καθημερινή ζωή, έχει “χάσει” την πίστη του. Η λέξη άθεος σε κάποιες συντηρητικές κοινωνίες, όπως και η ελληνική, είναι σχεδόν βρισιά! “Δεν έχει το θεό του” λέμε, για κάποιον που είναι ανήθικος, που δεν έχει αναστολές. Οι εκπρόσωποι της εκκλησίας την έννοια άθεος την ταυτίζουν σχεδόν με αυτόν που πιστεύει στο διάβολο, στο κακό!…
...ή μήπως άνθρωπος του πνεύματος;
Πέρα από διαβόλους και τριβόλους όμως, ο άθεος (ή αθεϊστής) είναι μια κατασταλαγμένη φιλοσοφική άποψη. Κατα τεκμήριο, ο υλιστής είναι και άθεϊστής, μιας και το να βάζεις την ύλη πάνω απ’ το πνεύμα συνεπάγεται αναγκαστικά και ότι δεν παραδέχεσαι την ύπαρξη τέτοιων δυνάμεων. Υπάρχει περίπτωση όμως, κάποιος που είναι ιδεαλιστής, που βάζει τη συνείδηση πρώτα και μετά την ύλη να είναι κι αυτός άθεος. Μπορεί δηλαδή να θεωρεί ότι πρώτα υπήρξε μια άυλη οντότητα κι απ’ αυτήν να προήλθε η ύλη, ωστόσο δεν την ονομάζει την οντότητα αυτή “θεό”, δεν της δίνει τις ιδιότητες που οι θρησκείες αποδίδουν στο θεό, δεν την κάνει εικόνισμα, δεν την προσκυνάει. Απλά λέει πρώτα υπήρχε πνεύμα και μετά ύλη. Απ’ την άλλη, υπάρχουν και ορισμένες θρησκείες, όπως ο Βουδισμός, ο Τζαϊνισμός που ναι μεν παραδέχονται την ύπαρξη θεών, αλλά τους θεωρούν εξίσου φθαρτούς όπως ο άνθρωπος! Αλλά παρ’ όλ’ αυτά είναι θρησκείες, έχουν τελετές, μυστικισμό, ασκητική και άλλα πράγματα που χαρακτηρίζουν τις θρησκείες… Εκπληκτικά πράγματα!
Υπάρχει κι αυτό που λέμε “χυδαίος” υλισμός, με πιο απλά λόγια χοντροκομμένος, πρόχειρος υλισμός χωρίς θεμέλια. Αυτοί πάλι αρνούνται ότι υπάρχουν ιδέες, έννοιες αφηρημένες, σκέψη, λογική. Όλα τα εξηγούν χοντροκομμένα, μηχανιστικά όπως λέμε, χωρίς αιτιότητα, χωρίς λογική. Οι σκέψεις, οι ιδέες, οι εικόνες που έχουμε στο κεφάλι μας λένε ότι είναι κάτι ανάλογο με τα περιττώματα του πεπτικού μας συστήματος! Στον χυδαίο υλισμό, ανήκει και η σχολή του Βιολογισμού, μιας σχολής που τείνει να τα εξηγεί όλα τα πράγματα, ιδιαίτερα όσα συμβαίνουν στην κοινωνία, τα κοινωνικά φαινόμενα σαν επίδραση των βιολογικών μας λειτουργιών. Όταν λες αυτό το πράγμα, στην πραγματικότητα μιλάς δογματικά γιατί αρνείσαι το ότι ο άνθρωπος έφτιαξε κοινωνίες χρησιμοποιώντας το μυαλό του φτιάχνοντας εργαλεία, διαμορφώνοντας σχέσεις παραγωγής δηλαδή. Αν ήταν έτσι όπως λεν οι βιολογιστές, δεν θα εξελισσόταν ο άνθρωπος απ’ την προϊστορική εποχή. Απλά θα έψαχνε να βρεί την τροφή του κι όταν δεν θα την έβρισκε θα πέθαινε της πείνας… Είχε όμως ο άνθρωπος χέρια που μπορούσε να περιεργαστεί καλύτερα τα πράγματα, να τα διαμορφώσει κατά τον τρόπο που τον βολεύουν (εργαλεία) και μετά να οργανώσει καλύτερα την παραγωγή του για να επιβιώσει. Ταυτόχρονα βάζοντας το μυαλό του να δουλέψει.
Ο διαλεκτικός υλισμός λοιπόν δεν αρνείται ότι υπάρχουν σκέψεις, ιδέες, αφηρημένες έννοιες κλπ σαν υπαρκτά πράγματα, εξίσου χρήσιμα με τα υλικά, χειροπιαστά. Απλά λέει ότι όλ’ αυτά, προέρχονται από την ύλη. Κι ο άνθρωπος, ο εγκέφαλός του που τα δημιουργεί όλ’ αυτά, δεν είναι κάτι άυλο, είναι κύτταρα, μόρια οργανωμένα με περίπλοκο τρόπο. Κι έτσι φτάνουμε λοιπόν στο πιο σημαντικό μέρος, να εξηγήσουμε τι θα πει διαλεκτική!
3. Εξέλιξη
Είδαμε λοιπόν ότι υλισμός σημαίνει ότι η ύλη είναι πιο μπροστά από τη συνείδηση. Για να υπάρξει συνείδηση θα πρέπει πρώτα να υπάρχει ύλη από την οποία θα προέλθει ως ιδιότητά της. Όταν όμως βάζουμε πρώτα πρώτα την ύλη αυτό σημαίνει αναγκαστικά και ένα άλλο πράγμα που είναι βασικό “συστατικό” του υλισμού: ότι υπάρχει αντικειμενική πραγματικότητα, δηλαδή ότι υπάρχει κόσμος ανεξάρτητα απ’το αν τον καταλαβαίνω εγώ η όχι – πόσο μάλλον απ’ το αν τον αντιλαμβάνομαι ή όχι. Κόσμος υπήρχε πριν γεννηθώ εγώ, πολύ περισσότερο υπήρχε πολύ πριν υπάρξουν άνθρωποι με συνείδηση, άνθρωποι που να κάνουν τέτοιες διαπιστώσεις όπως εμείς τώρα, καλή ώρα. Αυτό είναι σχεδόν μια αυταπόδεικτη αλήθεια, που όμως οι φιλόσοφοι τα προηγούμενα χρόνια αμφισβήτησαν έντονα κι έβαλαν το υποκειμενικό στοιχείο στη φιλοσοφία. Ο ιδεαλισμός χρωστάει πολλά στον υποκειμενισμό, στο ότι δηλαδή τα πράγματα που βλέπω κι αισθάνομαι δεν είναι πραγματικά αλλά το μυαλό μου τα δημιουργεί, για να το πούμε έτσι απλοϊκά.
Είπαμε όμως ότι ο άνθρωπος όσο εξελίσσεται τόσο περισσότερο καταλαβαίνει τον κόσμο υλιστικά, παρά ιδεαλιστικά. Τι σημαίνει αυτό πρακτικά; Ο άνθρωπος σαν ζωντανός οργανισμός, τα πρώτα του χρόνια πάνω στη γη, έπρεπε όπως όλοι οι οργανισμοί να επιβιώσει. Πρώτα μάζευε καρπούς για πολλά πολλά χρόνια. Μετά έμαθε πώς να καλλιεργεί και να μην περιμένει τη φύση μόνη της πότε θα του δώσει αγαθά. Σταδιακά, όσο τα μυαλό του και τα χέρια του δούλευαν για να καταλάβουν και να τιθασέψουν τα στοιχεία της φύσης, επινόησε εργαλεία, έβρισκε τρόπους να παράγει περισσότερα με λιγότερη δουλειά, είτε τελειοποιώντας συνέχεια τα εργαλεία είτε βάζοντας άλλους ανθρώπους στη δούλεψή του με τη βία. Έτσι έφτιαξε τις πρώτες κοινωνίες, που είναι η οργανωμένη προσπάθεια του ανθρώπου να τιθασέψει τη φύση, με λίγα λόγια να επιβιώσει. Αυτό είναι εξέλιξη.
Βλέπουμε πως ταυτόχρονα προοδεύουν τόσο το μυαλό, όσο και τα χέρια του ανθρώπου. Μαζί με τις δεξιότητες αναπτύσσει και τη σκέψη του, αυτά τα δυο είναι αλληλένδετα. Η πρόοδος της επιστήμης λοιπόν πάει μαζί με την ανάπτυξη των δεξιοτήτων του ανθρώπου, δηλαδή όσο πλησιάζουμε στο σήμερα, πάει μαζί με την ανάπτυξη της ικανότητας να φτιάχνουμε εργαλεία, μηχανήματα. Ή όπως τα λέμε στο μαρξισμό μέσα παραγωγής. Έτσι εξελίχτηκαν ταυτόχρονα η φυσική, η χημεία, τα μαθηματικά και όλες αυτές οι επιστήμες. Άρα, το πιο βασικό που πρέπει να λαμβάνουμε υπόψη όταν εξετάζουμε το πνευματικό επίπεδο της ανθρωπότητας κάθε εποχή, ή το πνευματικό επίπεδο κάθε κοινωνίας είναι να ξέρουμε το επίπεδο ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων όπως λέμε, που μέσα σ’ αυτές είναι και τα μέσα παραγωγής. Το πώς μια κοινωνία παράγει και κατανέμει τα αγαθά της εξηγεί με ακρίβεια όλα τα υπόλοιπα. Η παραγωγή είναι η βάση και το πνεύμα και οι επιστήμες είναι το εποικοδόμημα. Αυτά είναι βασικές αρχές του ιστορικού υλισμού, που θα ασχολούμαστε συχνά μ’ αυτές. Θα δούμε την επόμενη φορά, τι άλλος υλισμός υπάρχει εκτός απ’τον διαλεκτικό, ώστε να περάσουμε μετά σ’αυτήν την περιβόητη διαλεκτική.
dialecticmaterialism.wordpress.com 